Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Właściwości składniowe i słowotwórcze języka familijnego Joachima Lelewela (na podstawie listów do najbliższych)
Kontakt: Violetta Jaros
SOCJOLINGWISTYKA,
Tom 34 (2020): Socjolingwistyka
Abstrakt
familijnym Joachima Lelewela. Materiał językowy pochodzi z jego listów adresowanych do rodziny, które weszły do dwutomowej edycji Żupańskiego. W interpretacji zjawisk językowych łączono perspektywę socjolingwistyczną z historycznojęzykową. Ze względu na to, że idiolekt Lelewela kształtował się pod wpływem różnych odmian polszczyzny, opis właściwości obu systemów wymagał konfrontacji materiału badawczego z opracowaniami monograficznymi i leksykonami traktującymi o polszczyźnie ogólnej XVIII i XIX wieku oraz publikacjami poświęconymi odmianie północnokresowej i dialektowi mazowieckiemu. Wyróżnikiem języka badanej korespondencji jest występowanie form wariantywnych na obu charakteryzowanych poziomach systemu gramatycznego oraz łatwość tworzenia okazjonalizmów, potwierdzono ponadto związki języka familijnego Lelewela z polszczyzną potoczną i dialektalną – mazowiecką i północnokresową, z którą łączyć należy także inną cechę języka jego listów – archaiczność.
Słowa kluczowe
- Bajerowa, I. 1964. Kształtowanie się systemu polskiego języka literackiego w XVIII wieku. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
- Bajerowa, I. 1992. Polski język ogólny XIX wieku. Stan i ewolucja, t. 2: Fleksja. Katowice: Uniwersytet Śląski.
- Czarnecka, K. 2016. „Podobieństwa i różnice w zakresie słowotwórstwa między gwarową polszczyzną północno- i południowokresową”. Linguistica Copernicana 13: 365–378.
- Grabias, S. 2019. Język w zachowaniach społecznych. Podstawy socjolingwistyki i logopedii. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
- Handke, K. 2008. „Język familijny”. W K. Handke. Socjologia języka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 75–133.
- Jaros, V. 2015. Studia nad językiem i stylem pism naukowych Joachima Lelewela. Częstochowa: Wydawnictwo im. Stanisława Podobińskiego Akademii im. Jana Długosza.
- Jaros, V. 2019. „Właściwości fonetyczne i fleksyjne języka familijnego Joachima Lelewela (na podstawie listów do najbliższych)”. Socjolingwistyka 33: 255–268.
- Kieniewicz, S. 1990. Joachim Lelewel. Warszawa: Książka i Wiedza.
- Kilar, M. 2009. „O polszczyźnie listów Szymona Dowkonta do Teodora Narbutta (na przykładzie fonetyki, fleksji i składni)”. LingVaria 2 (8): 211–225.
- Kozłowska, A. 2011. „O stylistycznym zróżnicowaniu idiolektu (na przykładzie tekstów Karola Wojtyły – Jana Pawła II)”. W Odmiany stylowe polszczyzny dawniej i dziś, red. U. Sokólska. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 89–107.
- Kucała, M. 1978. Rodzaj gramatyczny w historii polszczyzny. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
- Kurzowa, Z. 1993. Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI–XX w. Warszawa, Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- L – Linde, S.B. 1807–1814/1854–1860. Słownik języka polskiego, t. 1–6, Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
- Lewaszkiewicz, T. 1976. „Osobliwości leksykalne w języku Joachima Lelewela”. Slavia Occidentalis 33: 59–74.
- Lipski, J. 1983. „Osobowość twórcza”. Pamiętnik Literacki 74 (3): 167–188.
- Nowowiejski, B. 1991. „Regionalizmy kresowe (północno-wschodnie) w mowie mieszkańców Sokółki”. W Regionalizmy w języku familijnym (zbiór studiów), red. K. Handke. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 13–22.
- Pisarkowa, K. 1984. Historia składni języka polskiego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich; Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
- Siekierska, K. 1974. Język W.S. Chrościńskiego. Studium mazowieckiej polszczyzny z przełomu XVII i XVIII wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
- SJPDor – Doroszewski, W., red. 1958–1969. Słownik języka polskiego, t. 1–11, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”; Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
- Sokólska, U. 1996. „Głos w sprawie XVI-wiecznej polszczyzny północnokresowej”. W Wilno i Kresy północno-wschodnie, t. 3: Polszczyzna kresowa, red. E. Felisiak, i B. Nowowiejski. Białystok: Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza. Oddział Białostocki, 93–124.
- Sokólska, U. 1999. Siedemnastowieczna polszczyzna kresów północnowschodnich. Słowotwórstwo, słownictwo, frazeologia. Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana.
- Sokólska, U. 2011. „Neologizm jako element stylotwórczy”. W Odmiany stylowe polszczyzny dawniej i dziś, red. U. Sokólska. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 308–325.
- SPXVI – Mayenowa, M.R., Pepłowski F., i Mrowcewicz K., red. 1956. Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 1–36, Warszawa, Wrocław, Kraków: Zakład im. Ossolińskich; Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk; Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk.
- SJPXVII – Gruszczyński, W., red. 1996. Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, https://sxvii.pl/ (10 grudnia 2020).
- Śliwiński, A. 1918. Joachim Lelewel. Zarys biograficzny lata 1786–1831. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta w Warszawie.
- SWil – Zdanowicz, A. i in., red. 1861. Słownik języka polskiego, t. 1–2, Wilno: M. Orgelbrand.
- SW – Karłowicz, J., A. Kryński, i W. Niedźwiedzki, red. 1900–1927. Słownik języka polskiego, t. 1–8, Warszawa.
- Turska, H. 1930. Język Jana Chodźki. Przyczynek do historii języka polskiego na obszarze północno-wschodnim Rzeczypospolitej. Wilno: Koło Polonistów Słuchaczów Uniwersytetu Stefana Batorego.
- Trypućko, J. 1955. Język Władysława Syrokomli (Ludwika Kondratowicza), t. 2, Uppsala: A.-B. Lundequistka Bokhandeln; Wiesebaden: Otto Harrassowitz.
- Umińska-Tytoń, E. 1992. Polszczyzna potoczna XVIII wieku. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
- Urbańczyk, S. 1983. „Uwagi o polszczyźnie prac Joachima Lelewela”. Język Polski 63 (3): 170–179.
- Wolińska, O. 1991. „Jeszcze o socjalnych uwarunkowaniach wpływów dialektalnych na język familijny”. W Regionalizmy w języku familijnym (zbiór studiów), red. K. Handke. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 61–77.
WYKAZ ŹRÓDEŁ
I – Lelewel, J. 1878. Listy Joachima Lelewela. Oddział pierwszy. Listy do rodzeństwa pisane, t. 1, Poznań: Nakł. Księgarni J.K. Żupańskiego.
II – Lelewel, J. 1879. Listy Joachima Lelewela. Oddział pierwszy. Listy do rodzeństwa pisane, t. 2, Poznań: Nakł. Księgarni J.K. Żupańskiego.
Referencje
Bajerowa, I. 1964. Kształtowanie się systemu polskiego języka literackiego w XVIII wieku. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Bajerowa, I. 1992. Polski język ogólny XIX wieku. Stan i ewolucja, t. 2: Fleksja. Katowice: Uniwersytet Śląski.
Czarnecka, K. 2016. „Podobieństwa i różnice w zakresie słowotwórstwa między gwarową polszczyzną północno- i południowokresową”. Linguistica Copernicana 13: 365–378.
Grabias, S. 2019. Język w zachowaniach społecznych. Podstawy socjolingwistyki i logopedii. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Handke, K. 2008. „Język familijny”. W K. Handke. Socjologia języka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 75–133.
Jaros, V. 2015. Studia nad językiem i stylem pism naukowych Joachima Lelewela. Częstochowa: Wydawnictwo im. Stanisława Podobińskiego Akademii im. Jana Długosza.
Jaros, V. 2019. „Właściwości fonetyczne i fleksyjne języka familijnego Joachima Lelewela (na podstawie listów do najbliższych)”. Socjolingwistyka 33: 255–268.
Kieniewicz, S. 1990. Joachim Lelewel. Warszawa: Książka i Wiedza.
Kilar, M. 2009. „O polszczyźnie listów Szymona Dowkonta do Teodora Narbutta (na przykładzie fonetyki, fleksji i składni)”. LingVaria 2 (8): 211–225.
Kozłowska, A. 2011. „O stylistycznym zróżnicowaniu idiolektu (na przykładzie tekstów Karola Wojtyły – Jana Pawła II)”. W Odmiany stylowe polszczyzny dawniej i dziś, red. U. Sokólska. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 89–107.
Kucała, M. 1978. Rodzaj gramatyczny w historii polszczyzny. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kurzowa, Z. 1993. Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI–XX w. Warszawa, Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN.
L – Linde, S.B. 1807–1814/1854–1860. Słownik języka polskiego, t. 1–6, Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Lewaszkiewicz, T. 1976. „Osobliwości leksykalne w języku Joachima Lelewela”. Slavia Occidentalis 33: 59–74.
Lipski, J. 1983. „Osobowość twórcza”. Pamiętnik Literacki 74 (3): 167–188.
Nowowiejski, B. 1991. „Regionalizmy kresowe (północno-wschodnie) w mowie mieszkańców Sokółki”. W Regionalizmy w języku familijnym (zbiór studiów), red. K. Handke. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 13–22.
Pisarkowa, K. 1984. Historia składni języka polskiego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich; Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Siekierska, K. 1974. Język W.S. Chrościńskiego. Studium mazowieckiej polszczyzny z przełomu XVII i XVIII wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
SJPDor – Doroszewski, W., red. 1958–1969. Słownik języka polskiego, t. 1–11, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”; Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Sokólska, U. 1996. „Głos w sprawie XVI-wiecznej polszczyzny północnokresowej”. W Wilno i Kresy północno-wschodnie, t. 3: Polszczyzna kresowa, red. E. Felisiak, i B. Nowowiejski. Białystok: Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza. Oddział Białostocki, 93–124.
Sokólska, U. 1999. Siedemnastowieczna polszczyzna kresów północnowschodnich. Słowotwórstwo, słownictwo, frazeologia. Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana.
Sokólska, U. 2011. „Neologizm jako element stylotwórczy”. W Odmiany stylowe polszczyzny dawniej i dziś, red. U. Sokólska. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 308–325.
SPXVI – Mayenowa, M.R., Pepłowski F., i Mrowcewicz K., red. 1956. Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 1–36, Warszawa, Wrocław, Kraków: Zakład im. Ossolińskich; Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk; Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk.
SJPXVII – Gruszczyński, W., red. 1996. Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, https://sxvii.pl/ (10 grudnia 2020).
Śliwiński, A. 1918. Joachim Lelewel. Zarys biograficzny lata 1786–1831. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta w Warszawie.
SWil – Zdanowicz, A. i in., red. 1861. Słownik języka polskiego, t. 1–2, Wilno: M. Orgelbrand.
SW – Karłowicz, J., A. Kryński, i W. Niedźwiedzki, red. 1900–1927. Słownik języka polskiego, t. 1–8, Warszawa.
Turska, H. 1930. Język Jana Chodźki. Przyczynek do historii języka polskiego na obszarze północno-wschodnim Rzeczypospolitej. Wilno: Koło Polonistów Słuchaczów Uniwersytetu Stefana Batorego.
Trypućko, J. 1955. Język Władysława Syrokomli (Ludwika Kondratowicza), t. 2, Uppsala: A.-B. Lundequistka Bokhandeln; Wiesebaden: Otto Harrassowitz.
Umińska-Tytoń, E. 1992. Polszczyzna potoczna XVIII wieku. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Urbańczyk, S. 1983. „Uwagi o polszczyźnie prac Joachima Lelewela”. Język Polski 63 (3): 170–179.
Wolińska, O. 1991. „Jeszcze o socjalnych uwarunkowaniach wpływów dialektalnych na język familijny”. W Regionalizmy w języku familijnym (zbiór studiów), red. K. Handke. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 61–77.
WYKAZ ŹRÓDEŁ
I – Lelewel, J. 1878. Listy Joachima Lelewela. Oddział pierwszy. Listy do rodzeństwa pisane, t. 1, Poznań: Nakł. Księgarni J.K. Żupańskiego.
II – Lelewel, J. 1879. Listy Joachima Lelewela. Oddział pierwszy. Listy do rodzeństwa pisane, t. 2, Poznań: Nakł. Księgarni J.K. Żupańskiego.