Numer

Tom 37 Nr 1 (2023): Socjolingwistyka

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Polski Spisz jako region pogranicza. Z perspektywy jego mieszkańców

https://doi.org/10.17651/SOCJOLING.37.2
Ilona Kulak
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Polska
https://orcid.org/0000-0002-4229-6087

Kontakt: Ilona Kulak

ilona.kulak@uj.edu.pl

SOCJOLINGWISTYKA, Tom 37 Nr 1 (2023): Socjolingwistyka

Abstrakt




Polski Spisz jako miejsce zetknięcia się różnych grup etnicznych czy religijnych stanowi niezaprzeczalny przykład regionu pogranicza, pojmowanego w sposób szeroki – jako sfera współistnienia różnych zjawisk. Celem artykułu jest omówienie typów granic, z jakimi mamy do czynienia na wspomnianym terenie. Wielowymiarowego i syntetyzującego spojrzenia dokonuje się z perspektywy mieszkańców regionu, toteż materiał badawczy został wyekscerpowany z Korpusu Spiskiego – bazy tekstów i nagrań gwarowych dokumentujących język mieszkańców Spisza, powstałej w wyniku indywidualnych i grupowych wywiadów z osobami zamieszkującymi polskie wsie. Na jego podstawie wyodrębnia się pogranicza w wymiarze geograficznym, etnicznym, religijnym, językowym, społeczno-kulturowym oraz czasowym. Niniejszy szkic ma więc charakter interdyscyplinarny: podnosi tematykę słowiańskich kontaktów językowych i kulturowych, odwołuje się do badań socjolingwistycznych, dialektologicznych oraz antropologiczno-etnologicznych. W początkowej części pracy autorka odwołuje się do różnych kategorii pogranicza i krótko przedstawia dzieje Spisza. Następnie, w właściwej części artykułu, łączy wiedzę teoretyczną z informacjami pozyskanymi od respondentów. Dokonany przegląd pokazuje, że polski Spisz jest obszarem wyjątkowym na tle innych regionów geograficzno-historycznych. Stanowi bowiem kontaminację pierwiastków polskich i słowackich, a także węgierskich, niemieckich, żydowskich, romskich i wołoskich. Można go określić jako pogranicze strefowe, zamieszkiwane przez pokrewną społeczność słowiańską. Podobieństwo języków i kultur sprawia, że obecnie na polskim Spiszu nie ma ostrych konfliktów etnicznych czy narodowościowych, a mieszkańców charakteryzuje postawa otwartości. Z materiału wynika jednak, że górali spiskich cechuje równocześnie opozycyjna postawa – etnocentryzm ludowy, czyli niechęć do tego, co inne, obce i nieznane. Jego źródła upatrywać należy w przemianach polityczno-historycznych zachodzących na przestrzeni wieków.




Słowa kluczowe

polski Spisz pogranicze język kultura Korpus Spiski Poland’s Spisz region borderland language culture Spisz Dialect Corpus
Referencje
  1. Barwiński, M. 2014. „Podlasie jako region pogranicza”. Studia z Geografii Politycznej i Historycznej 3: 281–306.
  2. Bednarczuk, l. 2018. Początki i pogranicza polszczyzny. Kraków: Wydawnictwo Lexis.
  3. Bogoczová, I., i M. Bortliczek. 2014. Jazyk příhraničního mikrosvěta (běžná mluva Těšíňanů v ČR) / Język przygranicznego mikroświata (mowa potoczna mieszkańców Zaolzia). Ostrava: Ostravská Univerzita.
  4. Chlebowczyk, J. 1983. O prawie do bytu małych i młodych narodów. Kwestia narodowa i procesy narodotwórcze we wschodniej Europie środkowej w dobie kapitalizmu (od schyłku XVIII do początków XX w.). Katowice: Śląski Instytut Naukowy.
  5. Gala, S. 1994. Małopolsko-śląsko-wielkopolskie pogranicze językowe. Cz. 1. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
  6. Greń, Z. 2000. Śląsk Cieszyński. Dziedzictwo językowe. Warszawa: Slawistyczny ośrodek Wydawniczy.
  7. Grochola-Szczepanek, H. 2007. „Językowy obraz mieszkańca pogranicza polsko-słowackiego w tekstach gwarowych”. W Ponad granicami. Kultura, literatura i język obszarów pogranicza, red. J. Kułakowska-Lis i K. Sikora. Krosno: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, 61–68.
  8. Grochola-Szczepanek, H. 2012. Język mieszkańców Spisza. Płeć jako czynnik różnicujący. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
  9. Grochola-Szczepanek, H. 2017. „Nowe badania języka mieszkańców wsi regionu polskiego Spisza”. W Język w regionie, region w języku 2, red. B. osowski, J. Kobus, P. Michalska-Górecka i a. Piotrowska-Wojaczyk. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie Studia Polonistyczne, 103–119.
  10. Grochola-Szczepanek, H., R.l. Górski, R. von Waldenfels, i M. Woźniak. 2019. „Korpus języka mówionego mieszkańców Spisza”. LingVaria 1: 165–180.
  11. Jasiński, Z. 1997. „Rzecz o tożsamości młodzieży polskiej na pograniczu polsko-czeskim”. W Tożsamość narodowa młodzieży na pograniczach, red. Z. Jasiński i a. Kozłowska. Opole: Opolska Oficyna Wydawnicza, 85–97.
  12. Kamocki, J., i M. Skawiński. 2003. „Problemy etniczności a narodowości na przykładzie Spiszu”. W Terra Scepusiensis. Stan badań nad dziejami Spiszu, red. R. Gładkiewicz i M. Homza. Levoča–Wrocław: Centrum Badań Śląskoznawczych i Bohemistycznych Uniwersytetu Wrocławskiego, 705–716.
  13. Kantor, R. 1997. „Między identyfikacją narodową a regionalną. Przypadek Polskiej orawy”. W Śląsk Cieszyński i inne pogranicza w badaniach nad tożsamością etniczną, narodową i regionalną, red. I. Bukowska-Floreńska. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 146–153.
  14. Knutel, D.G. 2012. „Łemkowszczyzna jako region pogranicza etniczno-kulturowego w świetle zagadnień zasięgu terytorialnego, etnogenezy oraz kwestii wyznaniowych”. W Fenomen pogranicz kulturowych. Współczesne tendencje. Zbiór prac naukowych, t. 3, red. l.a. Suchomłynow. Piła-Berdiańsk: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Stanisława Staszica, 11–24.
  15. Kroh, A. 2000. „Spisz, Spiš, Zips, Szepes”. W Spisz. Wielokulturowe dziedzictwo, red. a. Kroh. Sejny: Pogranicze, 9–24.
  16. Krzywda, P. 2012. „Charakterystyka geograficzno-historyczna obszaru zamieszkiwanego przez Górali Spiskich”. W Kultura ludowa Górali Spiskich, red. U. Janicka-Krzywda. Kraków: Oficyna Wydawnicza Wierchy, 7–34.
  17. Kulak, I. 2019. „Tożsamość narodowo-etniczna mieszkańców Spiszu (na podstawie badań korpusowych)”. W Nasz język ojczysty. Różne oblicza tożsamości, red. R. Mazur i B. Żebrowska-Mazur. Kraków: Wydawnictwo Libron, 67–86.
  18. Kurek, H. 1995. Przemiany językowe wsi regionu krośnieńskiego. Studium socjolingwistyczne. Kraków: Universitas.
  19. Kurzępa, J. 2007. Socjopatologia pogranicza. Zmiany w życiu społeczności zachodniego pogranicza. Studium socjologiczne. Zielona Góra: oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego.
  20. Labocha, J. 1997. Polsko-czeskie pogranicze na Śląsku Cieszyńskim. Zagadnienia językowe. Kraków: Księgarnia Akademicka.
  21. Labocha, J. 2009. „Pogranicze językowe w badaniach naukowych”. W W kręgu języka. Materiały konferencji „Słowotwórstwo – słownictwo – polszczyzna kresowa” poświęconej pamięci profesor Zofii Kurzowej, Kraków 16–17 maja 2008, red. M. Skarżyński i M. Szpiczakowska. Kraków: Księgarnia Akademicka, 143–150.
  22. Miłosz, Cz. 1995. Polskie kontrasty. Wykład z okazji otwarcia 25. Szkoły Letniej Kultury i Języka Polskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego w lipcu 1994 r. Kraków: Universitas.
  23. Moskal, M. 2000. Świadomość regionalna społeczności Spisza i Orawy na terytorium RP. Kraków: Władysław Pilarczyk.
  24. Pałubicki, W. 1998. Antropologia – filozofia – etyka. Słownik podstawowych terminów i znaczeń. Gdańsk–Koszalin: Miscellanea.
  25. Patek, A. 2007. „Sprawa pogranicza spiskiego w polskiej i słowackiej historiografii : stereotypy i interpretacje”. W Obraz konfliktów między narodami słowiańskimi w XIX i XX wieku w historiografii, red. I. Stawowy-Kawka. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 95–109.
  26. Popowska-Taborska, H. 1965. Dawne pogranicze językowe polsko-dolnołużyckie (w świetle danych toponomastycznych). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
  27. Rieger, J. 2019. Język polski na Kresach. Warszawa: Wydawnictwo DiG.
  28. Sadowski, A. 1995. Pogranicze polsko-białoruskie. Tożsamość mieszkańców. Białystok: Trans Humana.
  29. Sadowski, A. 2008. „Pogranicze – pograniczność – tożsamość pograniczna”. Pogranicze. Studia Społeczne 14: 17–30.
  30. Schmidt, P. 1996. „Identyfikacje społeczne ludności pogranicza (podłoże konfliktu spiskopodhalańskiego)”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Ethnologica 9: 5–18.
  31. Sikora, K. 2010. Spisz kraina wielu kultur, fot. Łukasz olszewski. Łapsze Niżne, Tarnów: Agencja Fotograficzna Studio-F Łukasz Olszewski.
  32. Skawiński, M. 2003. „ludność współczesnego polskiego Spiszu”. W Terra Scepusiensis. Stan badań nad dziejami Spiszu, red. R. Gładkiewicz i M. Homza. levoča–Wrocław: Centrum Badań Śląskoznawczych i Bohemistycznych Uniwersytetu Wrocławskiego, 953–957.
  33. Smułkowa, E. 2016. Moje pogranicza w historii, języku i wspomnieniach. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy Instytutu Slawistyki PAN.
  34. Sowa, F. 1990. System fonologiczny polskich gwar. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
  35. Sowa, F. 2003. „Pogranicze polsko-słowackie (sytuacja językowa na Podhalu, Spiszu i orawie). Zeszyty Naukowe Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sanoku 1: 167–175.
  36. Szczepański, M.S. 1999. „Region pogranicza kulturowego w perspektywie socjologicznej. Przypadek Górnego Śląska”. Studia Etnologiczne i Antropologiczne 2: 161–180.
  37. Wiatr, M. 2016. „Górny Śląsk niczym afryka. Region pogranicza kulturowego w polskich podręcznikach do historii wydanych po 1989 roku”. W Colloquium Opole 2015. Pojęcie pokoju i wojny we współczesnej Europie, red. M. Mazurkiewicz, a. Franke, T. Siwka i M. Mój. Opole: Państwowy Instytut Naukowy. Instytut Śląski w Opolu, 186–213.
  38. Woźny, A. 2012. „Pasterstwo i gospodarka hodowlana”. W Kultura ludowa Górali Spiskich, red. U. Janicka-Krzywda. Kraków: Oficyna Wydawnicza Wierchy, 65–92.
  39. ŹRÓDŁA/SOURCES:
  40. Korpus Spiski. 2015–2019. „Język mieszkańców Spisza. Korpus tekstów i nagrań gwarowych”. https://www.spisz.ijp.pan.pl (1 sierpnia – 15 września 2022).
Read More
Biografie autora nie są dostępne.
Pobierz PDF
PDF
Statystyki
Przeczytano : 350 Pobrano: 240

Downloads

Download data is not yet available.