Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Gwara żołnierska w dokumentach osobistych polskich weteranów armii Cesarstwa Niemieckiego
Kontakt: Sławomir Kułacz
SOCJOLINGWISTYKA,
Tom 37 Nr 1 (2023): Socjolingwistyka
Abstrakt
Artykuł poświęcony jest analizie słownictwa gwary żołnierskiej wyekscerpowanego z wydanych drukiem dokumentów osobistych (dzienników, wspomnień) Polaków służących na początku XX wieku w armii Cesarstwa Niemieckiego. Jak oszacowali historycy, w czasie I wojny światowej przez wojsko niemieckie przewinęło się około ośmiuset tysięcy Polaków zamieszkujących Mazury, Pomorze, Wielkopolskę i Śląsk. Oprócz różnorodnych germanizmów nazywających wojskową rzeczywistość, żołnierze ci posługiwali się też w mowie słownictwem nacechowanym stylistycznie, ironicznym, niejednokrotnie metaforycznym. Podstawowym celem analiz zgromadzonego słownictwa była próba ustalenia, czy słownictwo to było też przejawem językowej kreatywności Polaków, czy też pochodziło z niemieckiej gwary żołnierskiej. W tym celu sięgnięto do wydanych głównie w okresie I wojny światowej prac dokumentujących socjolekt żołnierzy niemieckich. W publikacjach znaleziono dokładne odpowiedniki znakomitej większości wyrazów wyekscerpowanych z polskich dokumentów osobistych. Wskazano także wyrazy, które podległy kalkowaniu semantycznemu. Na podstawie użytego tutaj typu źródeł wyciągnięto wniosek, że w armii kajzerowskich Niemiec polska mniejszość posługiwała się słownictwem gwarowym zaczerpniętym z języka dominującej większości. Istnieją jednak przesłanki by uważać, że przyszłe rozszerzone badania mogą zmienić ten obraz. W związku z wyczerpaniem bazy dokumentów osobistych wydanych drukiem, przyszłe dociekania będą musiały bazować na kwerendzie w źródłach niepublikowanych. Analiza rękopisów da m.in. możliwość rozszerzenia refleksji nad ortografią, bowiem uwidocznione tutaj przypadki niepewnego lub błędnego odczytania niektórych wyrazów w drukowanych edycjach źródeł powodowały pewne ograniczenia. Można zauważyć wyraźniejszą niż w przypadku dokumentów osobistych spisanych przez Polaków z Galicji tendencję do stosowania niemieckiej pisowni zapożyczanych wyrazów. Poczyniono również obserwację, że poszukiwanie słownictwa gwarowego przyniosło najlepsze skutki w dziennikach i pamiętnikach ograniczonych czasowo do okresu wojny; niewiele materiału przyniosła lektura korespondencji i wspomnień.
Słowa kluczowe
- Centek, J. 2012. „Polacy w armiach zaborczych w latach pierwszej wojny światowej” W Pomorzanie w Wehrmachcie, red. J. Sziling. Toruń: Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej. Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek, 11–38.
- Chorążyczewski, W., i A. Rosa. 2015. „Egodokumenty – egodokumentalność – analiza egodokumentalna – spuścizna egodokumentalna” W Egodokumenty, tradycje historiograficzne i perspektywy badawcze, red. W. Chorążyczewski, A. Pacevičius i S. Roszak. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 11–21.
- Dubisz, S. 2018. Wielki słownik języka polskiego PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Elspass, S. 2012. „The use of private letters and diaries in sociolinguistic investigation” W The handbook of historical sociolinguistics, red. J. Manuel Hernández-Campoy i J. Camilo Conde-Silvestre. Malden MA, Oxford: Wiley-Blackwell, 156–169.
- Golubiewski, M. 2012. Angielszczyzna wojskowa. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
- Graff, S. i W. Bormann. 1925. Schwere Brocken. 1000 Worte Front-Deutsch. Ein rauhes, aber herzliches Wörterbuch. Magdeburg: Stahlhelm-Verlag.
- Haupt-Heydemarck, [G.W.] 1934. Soldatendeutsch. Berlin: Freiheitsverlag.
- Horn, P. 1905. Die deutsche Soldatensprache. Gießen: Alfred Töpelmann.
- Imme, Th. 1918. Die deutsche Soldatensprache der Gegenwart und ihr Humor. 2. Auflage. Dortmund: F.W. Ruhfus.
- Kaczmarek, R. 2014. Polacy w armii kajzera na frontach I wojny światowej. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
- Kania, S. 1978. Polska gwara żołnierska lat 1914–1939. Zielona Góra: Wyższa Szkoła Pedagogiczna.
- Koszyk, Sz. 1957. „O gwarze wojouków opolskich”. Kwartalnik Opolski 1957 nr 2, 168–184.
- Kułacz, S. 2018a. Germanizmy w gwarze polskich żołnierzy armii austro-węgierskiej. Rzeszów: Fosze.
- Kułacz, S. 2018b. „Konstrukcje hybrydalne z Panje- w języku niemieckim”, Prace Językoznawcze20: 93–100.
- Krebs, G. 1892. Militärische Redensarten und Kunst-Ausdrücke. Wien: L.W. Seidel & Sohn.
- Markowski, A. 1980. Językoznawca radzi. Warszawa: Redakcja „Wojsko Ludowe”.
- McArthur, T. 1992. The Oxford Companion to the English Language. Oxford, New York: Oxford University Press.
- Sierakowska, K. 2015. Śmierć — wygnanie — głód w dokumentach osobistych. Ziemie polskie w latach Wielkiej Wojny 1914–1918. Warszawa: Instytut Historii PAN.
- Quenstedt, O. 1976. Wort und Brauch im deutschen Heer. Allerlei Militärisches, was mancher nicht weiß. Hamburg: Helmut Gerhard Schulz.
- ŹRÓDŁA/SOURCES:
- Cenkier, S. 1977. Ze wspomnień starego leśnika. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”.
- Drygas, S. 1970. Czas zaprzeszły; wspomnienia 1890–1944. Warszawa: Czytelnik.
- Hulewicz, B. 1973. Wielkie wczoraj w małym kręgu. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax.
- Iwicki, J. 1978. Z myślą o Niepodległej…; listy Polaka, żołnierza armii niemieckiej, z okopów I wojny światowej (1914–1918), Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
- Jaroszyk, K. 1969. Wspomnienia z Prus Wschodnich (1908–1920), Olsztyn: Pojezierze.
- Jedlina-Jacobson, W. 1934. Z armją Klucka na Paryż: pamiętnik lekarza Polaka. Toruń: nakładem autora.
- Jęczkowiak, J.G. 2015. Był czyn i chwała!…: Wspomnienia harcerza 1913–1918. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych.
- Leyk, F. 1969. Pamięć notuje i utrwala; wspomnienia. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
- Łęga, W. 1922. Z mych wrażeń wojennych (1915–1919). Grudziądz: Drukarnia Pomorska.
- Majkowski, A. 2000. Pamiętnik z wojny europejskiej roku 1914, oprac. T. Linkner. Wejherowo: Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej. Pelplin: Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”.
- Małłek, K. 1967. Z Mazur do Verdun; wspomnienia 1890–1919. Warszawa: Czytelnik.
- Mazurkiewicz, J. 1975. Los żołnierza. Gdańsk: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. Oddział Miejski.
- Potrykus, B. 1939. Wspomnienia Kaszuba spod Verdun. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Oświatowy.
- Schwarz, W. 2022. Z wielkopolskiej wsi na fronty Wielkiej Wojny. oprac. Alina Kucharska, Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
- Skorupka, W. 1970. Moje morgi i katorgi; 1914–1967. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
- Sobkowiak, T. 2021. Z krwawych lat. Urywki z pamiętnika 1915–1917. oprac. M. Mamet, B. Mościpan. Zielona Góra: Archiwum Państwowe w Zielonej Górze.
- Wroński, G.A. 1934. Pamiętnik nieznanego żołnierza. Przeżycia wojenne na froncie zachodnim 1914–1919. Śrem: nakładem autora.
- Zakrzewski, S.Z. 2010. Na wozie i pod wozem. Autobiografia oficera wywiadowczego „Dwójki” 1890–1945. Warszawa: Agencja Wydawnicza CB.
Referencje
Centek, J. 2012. „Polacy w armiach zaborczych w latach pierwszej wojny światowej” W Pomorzanie w Wehrmachcie, red. J. Sziling. Toruń: Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej. Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek, 11–38.
Chorążyczewski, W., i A. Rosa. 2015. „Egodokumenty – egodokumentalność – analiza egodokumentalna – spuścizna egodokumentalna” W Egodokumenty, tradycje historiograficzne i perspektywy badawcze, red. W. Chorążyczewski, A. Pacevičius i S. Roszak. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 11–21.
Dubisz, S. 2018. Wielki słownik języka polskiego PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Elspass, S. 2012. „The use of private letters and diaries in sociolinguistic investigation” W The handbook of historical sociolinguistics, red. J. Manuel Hernández-Campoy i J. Camilo Conde-Silvestre. Malden MA, Oxford: Wiley-Blackwell, 156–169.
Golubiewski, M. 2012. Angielszczyzna wojskowa. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Graff, S. i W. Bormann. 1925. Schwere Brocken. 1000 Worte Front-Deutsch. Ein rauhes, aber herzliches Wörterbuch. Magdeburg: Stahlhelm-Verlag.
Haupt-Heydemarck, [G.W.] 1934. Soldatendeutsch. Berlin: Freiheitsverlag.
Horn, P. 1905. Die deutsche Soldatensprache. Gießen: Alfred Töpelmann.
Imme, Th. 1918. Die deutsche Soldatensprache der Gegenwart und ihr Humor. 2. Auflage. Dortmund: F.W. Ruhfus.
Kaczmarek, R. 2014. Polacy w armii kajzera na frontach I wojny światowej. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Kania, S. 1978. Polska gwara żołnierska lat 1914–1939. Zielona Góra: Wyższa Szkoła Pedagogiczna.
Koszyk, Sz. 1957. „O gwarze wojouków opolskich”. Kwartalnik Opolski 1957 nr 2, 168–184.
Kułacz, S. 2018a. Germanizmy w gwarze polskich żołnierzy armii austro-węgierskiej. Rzeszów: Fosze.
Kułacz, S. 2018b. „Konstrukcje hybrydalne z Panje- w języku niemieckim”, Prace Językoznawcze20: 93–100.
Krebs, G. 1892. Militärische Redensarten und Kunst-Ausdrücke. Wien: L.W. Seidel & Sohn.
Markowski, A. 1980. Językoznawca radzi. Warszawa: Redakcja „Wojsko Ludowe”.
McArthur, T. 1992. The Oxford Companion to the English Language. Oxford, New York: Oxford University Press.
Sierakowska, K. 2015. Śmierć — wygnanie — głód w dokumentach osobistych. Ziemie polskie w latach Wielkiej Wojny 1914–1918. Warszawa: Instytut Historii PAN.
Quenstedt, O. 1976. Wort und Brauch im deutschen Heer. Allerlei Militärisches, was mancher nicht weiß. Hamburg: Helmut Gerhard Schulz.
ŹRÓDŁA/SOURCES:
Cenkier, S. 1977. Ze wspomnień starego leśnika. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”.
Drygas, S. 1970. Czas zaprzeszły; wspomnienia 1890–1944. Warszawa: Czytelnik.
Hulewicz, B. 1973. Wielkie wczoraj w małym kręgu. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax.
Iwicki, J. 1978. Z myślą o Niepodległej…; listy Polaka, żołnierza armii niemieckiej, z okopów I wojny światowej (1914–1918), Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Jaroszyk, K. 1969. Wspomnienia z Prus Wschodnich (1908–1920), Olsztyn: Pojezierze.
Jedlina-Jacobson, W. 1934. Z armją Klucka na Paryż: pamiętnik lekarza Polaka. Toruń: nakładem autora.
Jęczkowiak, J.G. 2015. Był czyn i chwała!…: Wspomnienia harcerza 1913–1918. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych.
Leyk, F. 1969. Pamięć notuje i utrwala; wspomnienia. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Łęga, W. 1922. Z mych wrażeń wojennych (1915–1919). Grudziądz: Drukarnia Pomorska.
Majkowski, A. 2000. Pamiętnik z wojny europejskiej roku 1914, oprac. T. Linkner. Wejherowo: Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej. Pelplin: Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”.
Małłek, K. 1967. Z Mazur do Verdun; wspomnienia 1890–1919. Warszawa: Czytelnik.
Mazurkiewicz, J. 1975. Los żołnierza. Gdańsk: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. Oddział Miejski.
Potrykus, B. 1939. Wspomnienia Kaszuba spod Verdun. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Oświatowy.
Schwarz, W. 2022. Z wielkopolskiej wsi na fronty Wielkiej Wojny. oprac. Alina Kucharska, Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Skorupka, W. 1970. Moje morgi i katorgi; 1914–1967. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Sobkowiak, T. 2021. Z krwawych lat. Urywki z pamiętnika 1915–1917. oprac. M. Mamet, B. Mościpan. Zielona Góra: Archiwum Państwowe w Zielonej Górze.
Wroński, G.A. 1934. Pamiętnik nieznanego żołnierza. Przeżycia wojenne na froncie zachodnim 1914–1919. Śrem: nakładem autora.
Zakrzewski, S.Z. 2010. Na wozie i pod wozem. Autobiografia oficera wywiadowczego „Dwójki” 1890–1945. Warszawa: Agencja Wydawnicza CB.