Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Etnolekty czy języki? Rzecz o Saamach (Lapończykach) i ich recepcji w Polsce
Kontakt: Wiesław Stefańczyk
SOCJOLINGWISTYKA,
Tom 37 Nr 1 (2023): Socjolingwistyka
Abstrakt
Artykuł przedstawia krótki rys historyczny Sápmi, wybrane aspekty kultury Saamów, obecną sytuację językową na całym obszarze Sápmi, szczególny status języka północnosaamskiego, w tym również badania własne oraz recepcję Saamów w Polsce. Saamowie, choć są bardzo nielicznym narodem i nigdy nie stworzyli swej struktury państwowej, mają bardzo silnie rozbudowaną świadomość swej tożsamości oraz przynależności narodowej. Ich liczbę szacuje się na ok. 60–120 tysięcy osób, z czego jedynie niewielka część używa na co dzień swego rodzimego języka. Ich ojczyzna – Sápmi obejmuje obszar ok. 380 tysięcy kilometrów kwadratowych. Saamowie zamieszkują obecnie terytorium czterech państw – Norwegii, Szwecji, Finlandii i Rosji (północna część Półwyspu Kolskiego). Pierwotnie zajmowali znacznie większy obszar Fennoskandii, o czym świadczą m. in. dane archeologiczne oraz toponomastyczne. Spośród dziewięciu używanych współcześnie etnolektów, tj. południowosaamskiego, ume, pite, lule, inari, skolt, kildin, ter, najwięcej użytkowników posługuje się językiem północnosaamskim. Jest to ok. 75% ogółu populacji Saamów, zamieszkujących obszar Norwegii (w Norwegii 90% Saamów używa języka północnosaamskiego), Szwecji i Finlandii. Jest to język bogatej literatury, mediów (radio, telewizja, prasa, internet), teatru, filmu, a także język nauki. Jego krzewieniem oprócz wielu organizacji i stowarzyszeń zajmuje się sieć szkół zarówno podstawowych oraz ponadpodstawowych, jak i (zwłaszcza) powstały w 1989 w Kautokeino (Norwegia) uniwersytet saamski (Sámi Allaskuvla). W Polsce istnieje duże zainteresowanie tematyką saamską, o czym świadczą liczne opracowania z zakresu socjologii, kulturoznawstwa, a także pedagogiki porównawczej. W polskiej literaturze lingwistycznej tematyka Saamów jest jednak przedstawiona w sposób niepełny, fragmentaryczny, istnieje więc potrzeba dogłębnych badań, w tym także konfrontatywnych, które pozwoliłyby wypełnić tę lukę.
Słowa kluczowe
- Anhava, J. 2005. Maaliman kielet ja kielikunnat, 2 pain. Tampere: Gaudeamus.
- Åsbrink, E. 2019. Made in Sweden. 60 słów, które stworzyły naród, tłum. Natalia Kołaczek. Warszawa: Wielka Litera.
- Baer, L.A. 2005. “The Roght of Indigenous Peaples – A Brief Introduction in the Context of the Sámi”. International Journal on Minority and Group Rights 12: 245–268.
- Bańczerowski, J. 1967. Alternacje konsonantyczne we wschodnio-lapońskim. Próby analizy fonetyczno-strukturalnej. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Adama Mickiewicza.
- Biernat, A., i M. Biernat. 2018. Laponia. Wszystkie imiona śniegu. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
- Bogár, E. 2001. A lappok (számik). W Finnugor kalauz, red. M. Csepregi. Budapest: Panoráma, 209-219.
- Bonusiak, G. 2012. Sápmi – rzecz o autonomii Saamów. W Fenomen pogranicz kulturowych: współczesne tendencje, red. L.A. Suchołomynow, t. IV. Piła–Berdiańsk: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. St. Staszica, 71–81.
- Bonusiak, G. 2014. Media w językach saamskich jako element utrzymania tożsamości kulturowej. W Media mniejszości. Mniejszości w mediach, red. M. Adamik-Szysiak, i M. Godlewska. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej, 289–299.
- Bonusiak, G. 2016. Status Saamów w państwach nordyckich w świetle międzynarodowych standardów ochrony praw ludów rdzennych. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
- Chacińska, M. 2021. „Saamowie i ich kultura codzienna w filmie i reportażu z pierwszej połowy XX wieku – rekonstrukcja tożsamości w tekstach kultury”. Studia Scandinavica 5(25): 13–30.
- Chacińska, M., i M. Sibińska. 2022, „Constructing Sámi in Scandinavian television series: Between pessimism and new possibilities”. Journal of Scandinavian Cinema 12(1) 71– 86.
- Fodor, I. 2017. A világ nyelvei és nyelvcsaládjai. Budapest: Tinta Könyvkiadó.
- Gmerek, T. 2005. Szkolnictwo wyższe w krajach skandynawskich. Studium z pedagogiki porównawczej. Poznań: Wydawnictwo Wolumin.
- Gmerek, T. 2007. „Od polityki przemocy do afirmacji mniejszości? Studium przypadku na przykładzie ludu Sami w Norwegii”. Przegląd Pedagogiczny 1: 79–94.
- Gmerek, T. 2013. Edukacja i tożsamość etniczna mniejszości w obszarach podbiegunowych (studium socjopedagogiczne). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza.
- Hajdú P. 1971. Narody i języki uralskie. tłum. Jolanta Jastrzębska – Helder. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
- Hajdú P. 1981. Az urali nyelvészet alapkérdései. Budapest; Tankönyvkiadó.
- Jurkowski, M.1993. Lapoński (saamski, loparski) język. W Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 300.
- Kaczmarek, K. 2013. „Stan ochrony tożsamości kulturowej ludów pierwotnych w polityce Unii Europejskiej na przykładzie północnej Skandynawii”. Krakowskie Studia Małopolskie 18: 92–104. Kozieł, Z. 2017. „Dyskryminacja Samów w Szwecji. Zarys problemu”. Studia Scandinavica 1(2): 189-200.
- Krasnowolski, A. 2018. Języki zagrożone wymarciem w wybranych krajach Europy, Federacji Rosyjskiej i w Kanadzie. Warszawa: Biuro analiz, dokumentacji i korespondencji. Zespół Opracowań Tematycznych.
- Majewicz, A.F. 1989. Języki świata i ich klasyfikowanie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
- Nacher, A., i M. Styczyński. 2013. Vaggi Varri. W tundrze Samów. Kraków: Wydawnictwo Alter.
- Nickel, K.P. 1990. Samisk grammatikk. Oslo: Universitetsforlaget.
- Paruzel, M. 2016. Łososie, Laponia i ja. Warszawa: Warszawski Dom Wydawniczy.
- Piasecki, K. 2009. „The White Sea Pomorye and Its Inhabitants”. Studia Maritima 22: 5–24.
- Scheller, E. 2011. „The Sami Language in Russia”. Etnic and Linguistic Context of Identity: Finno-Ugric Minorites. Uralica Helsingiensia 5: 79–96.
- Sibińska, M. 2015. „Krajobraz nomadyczny w „Muittalus samid birra” Johana Turiego”. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego. Prace Etnograficzne 43: 141–154.
- Sibińska, M. 2016. „Saamskie teatry: między lokalnością a obcością?”. Folia Scandinavica 19: 233–249. Sibińska, M. 2017. „Tułacze i nomadzi. O twórczości Sigbjørna Skådena”. Studia Scandinavica 1(21): 22–37.
- Siwek, A. 2020. Moja przygoda z Kungsleden. Warszawa: Sorus.
- Stachowski, M. 2002 „Zur Frage der ursprünglichen Bedeutung von finnisch Lappi ‘Lapland’”. Studia Etymologica Cracoviensia 7: 151–158.
- Szpak, A. 2018. Bezpieczeństwo ludzkie w Arktyce na przykładzie Samów. Wybrane zagadnienia. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
- Taivonen I., i D.C. Nelson. red. 2007. Saami Linguistics. Amsterdam, Philadelfia: John Benjamins Publishing Company.
- Vorren, Ø., i E. Manker. 1980. Lapończycy. Zarys historii kultury. tłum. Adrian Molanowski, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
- Weinsberg, A. 1983. Językoznawstwo ogólne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
- Wilk, M. 2007. Tropami rena. Warszawa: Noir Sur Blanc.
- Wojan, K. 2016. Język fiński w teorii i praktyce. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Wojan, K. 2017 „O etymologii etnonimiki Saamów/Lapończyków w świetle europejskiej historiografii”. Studia Scandinavica 1(21): 77–103.
Referencje
Anhava, J. 2005. Maaliman kielet ja kielikunnat, 2 pain. Tampere: Gaudeamus.
Åsbrink, E. 2019. Made in Sweden. 60 słów, które stworzyły naród, tłum. Natalia Kołaczek. Warszawa: Wielka Litera.
Baer, L.A. 2005. “The Roght of Indigenous Peaples – A Brief Introduction in the Context of the Sámi”. International Journal on Minority and Group Rights 12: 245–268.
Bańczerowski, J. 1967. Alternacje konsonantyczne we wschodnio-lapońskim. Próby analizy fonetyczno-strukturalnej. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Adama Mickiewicza.
Biernat, A., i M. Biernat. 2018. Laponia. Wszystkie imiona śniegu. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Bogár, E. 2001. A lappok (számik). W Finnugor kalauz, red. M. Csepregi. Budapest: Panoráma, 209-219.
Bonusiak, G. 2012. Sápmi – rzecz o autonomii Saamów. W Fenomen pogranicz kulturowych: współczesne tendencje, red. L.A. Suchołomynow, t. IV. Piła–Berdiańsk: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. St. Staszica, 71–81.
Bonusiak, G. 2014. Media w językach saamskich jako element utrzymania tożsamości kulturowej. W Media mniejszości. Mniejszości w mediach, red. M. Adamik-Szysiak, i M. Godlewska. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej, 289–299.
Bonusiak, G. 2016. Status Saamów w państwach nordyckich w świetle międzynarodowych standardów ochrony praw ludów rdzennych. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Chacińska, M. 2021. „Saamowie i ich kultura codzienna w filmie i reportażu z pierwszej połowy XX wieku – rekonstrukcja tożsamości w tekstach kultury”. Studia Scandinavica 5(25): 13–30.
Chacińska, M., i M. Sibińska. 2022, „Constructing Sámi in Scandinavian television series: Between pessimism and new possibilities”. Journal of Scandinavian Cinema 12(1) 71– 86.
Fodor, I. 2017. A világ nyelvei és nyelvcsaládjai. Budapest: Tinta Könyvkiadó.
Gmerek, T. 2005. Szkolnictwo wyższe w krajach skandynawskich. Studium z pedagogiki porównawczej. Poznań: Wydawnictwo Wolumin.
Gmerek, T. 2007. „Od polityki przemocy do afirmacji mniejszości? Studium przypadku na przykładzie ludu Sami w Norwegii”. Przegląd Pedagogiczny 1: 79–94.
Gmerek, T. 2013. Edukacja i tożsamość etniczna mniejszości w obszarach podbiegunowych (studium socjopedagogiczne). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza.
Hajdú P. 1971. Narody i języki uralskie. tłum. Jolanta Jastrzębska – Helder. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Hajdú P. 1981. Az urali nyelvészet alapkérdései. Budapest; Tankönyvkiadó.
Jurkowski, M.1993. Lapoński (saamski, loparski) język. W Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 300.
Kaczmarek, K. 2013. „Stan ochrony tożsamości kulturowej ludów pierwotnych w polityce Unii Europejskiej na przykładzie północnej Skandynawii”. Krakowskie Studia Małopolskie 18: 92–104. Kozieł, Z. 2017. „Dyskryminacja Samów w Szwecji. Zarys problemu”. Studia Scandinavica 1(2): 189-200.
Krasnowolski, A. 2018. Języki zagrożone wymarciem w wybranych krajach Europy, Federacji Rosyjskiej i w Kanadzie. Warszawa: Biuro analiz, dokumentacji i korespondencji. Zespół Opracowań Tematycznych.
Majewicz, A.F. 1989. Języki świata i ich klasyfikowanie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Nacher, A., i M. Styczyński. 2013. Vaggi Varri. W tundrze Samów. Kraków: Wydawnictwo Alter.
Nickel, K.P. 1990. Samisk grammatikk. Oslo: Universitetsforlaget.
Paruzel, M. 2016. Łososie, Laponia i ja. Warszawa: Warszawski Dom Wydawniczy.
Piasecki, K. 2009. „The White Sea Pomorye and Its Inhabitants”. Studia Maritima 22: 5–24.
Scheller, E. 2011. „The Sami Language in Russia”. Etnic and Linguistic Context of Identity: Finno-Ugric Minorites. Uralica Helsingiensia 5: 79–96.
Sibińska, M. 2015. „Krajobraz nomadyczny w „Muittalus samid birra” Johana Turiego”. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego. Prace Etnograficzne 43: 141–154.
Sibińska, M. 2016. „Saamskie teatry: między lokalnością a obcością?”. Folia Scandinavica 19: 233–249. Sibińska, M. 2017. „Tułacze i nomadzi. O twórczości Sigbjørna Skådena”. Studia Scandinavica 1(21): 22–37.
Siwek, A. 2020. Moja przygoda z Kungsleden. Warszawa: Sorus.
Stachowski, M. 2002 „Zur Frage der ursprünglichen Bedeutung von finnisch Lappi ‘Lapland’”. Studia Etymologica Cracoviensia 7: 151–158.
Szpak, A. 2018. Bezpieczeństwo ludzkie w Arktyce na przykładzie Samów. Wybrane zagadnienia. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Taivonen I., i D.C. Nelson. red. 2007. Saami Linguistics. Amsterdam, Philadelfia: John Benjamins Publishing Company.
Vorren, Ø., i E. Manker. 1980. Lapończycy. Zarys historii kultury. tłum. Adrian Molanowski, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Weinsberg, A. 1983. Językoznawstwo ogólne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Wilk, M. 2007. Tropami rena. Warszawa: Noir Sur Blanc.
Wojan, K. 2016. Język fiński w teorii i praktyce. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Wojan, K. 2017 „O etymologii etnonimiki Saamów/Lapończyków w świetle europejskiej historiografii”. Studia Scandinavica 1(21): 77–103.